/№ 24, 19.02.2019/

Кер юдың да су эчтең...

Галимнәр дөньяның сигез илендә, шул исәптән Россиядә яшәүчеләрнең  анализларында пластик кисәкчекләре тапкан. Кешелек “яшел”ләрнең пластик савыт-каплар куллануны киметүгә өндәүләренә шуның кадәр күнекте, хәтта аларны ишетми дә башлады. Кайберәүләр, гомумән, планетаны пластик белән чүпләү куркынычы – уйлап чыгарылган куркыныч кына, тере табигать дөнья океанына элә­гүче миллионнарча тонна пластикны бик җиңел эшкәртә, дип уйлый. Эшкәртми калмас, әлбәт­тә. Әмма шул исәптән... безнең ашказаны ярдәмендә дә.

Эчәктә икән хикмәт

Кеше организмында беренче тапкыр пластик кисәк­чек­ләре табылган. Тикше­ре­нүдә Австрия, Италия, Финляндия, Япония, Голландия, Польша, Россия һәм Бөек­бри­таниядән 8 кеше катнашкан. “Тәҗрибә куяннары” бер атна дәвамында нәрсә белән тукланулары турында көндә­лек­ләренә тәфсилләп язып барган. Алты кеше диңгез ризык­лары (нәкъ менә диңгез-океаннар “ияләре” пластикны үзләренә бик күп җыеп ята ди) ашаган. Барысы да көн саен пластик шешәләрдән су эчкән. Соңыннан болар анализ тапшырган.

 
Шуннан ни булган дисезме? Барысының да тизәк анализында пластик кисәкчеклә­ре (50-500 микрометр зурлыгында) табылган. Кайберлә­рен­дә – тугызар төрле кисәк­чек! Бигрәк тә полипропилен һәм полиэтилен кисәкчек­ләре күп булган. Алардан пакетлар, торба, эчемлекләр һәм ризыклар өчен төрелмә-каплар, гаджет, уенчыклар ясыйлар.  Ягъни көн саен  кулларыбыз белән тотыла торган, шулардан эчелә-ашала торган әйберләр.

Нинди куркыныч?

“Күптәнге шикләнү­ләре­безне раслаган тәүге тикше­ренү бу. Хәзер инде плас­тикның кеше организмына, аеруча ашкайнату системасы авыруларыннан ин­тегү­че­ләргә ниндирәк йогынты ясавын белү мөһим”, – ди Вена­ның Медицина университеты галиме Филипп Швабль.

 
Ни гаҗәп: бу темага тик­шеренүләр әлегәчә юк. Аның каравы, пластик кисәк­чек­ләренең хайваннар бавырына һәм нәсел калдыру сәлә­тенә тискәре йогынты ясавы мәгълүм.

Швабль фикеренчә, бик кечкенә кисәкчекләр кеше­нең кан тамырларына һәм хәтта бавырына да үтеп керергә мөмкин. Пластик кисәкчекләренең ашкайнату системасы эшчәнлегенә зыян салу, шулай ук кан тамырлары буйлап агулы матдәләр һәм зарарлы бактерияләр “ташу” ихтималы зур.
Галимнәр, планетабызда яшәүчеләр арасыннан ки­мендә 50 процентының анализында пластик табылырга мөмкин, дип исәпли.  Ә инде төгәлрәк бәяләү өчен тагын да җитдирәк тикше­ренү үт­кәрү кирәк.

Таркалучысы зыянсыз?

Белгечләрнең ышандырып әйтүләренчә, кислород, су, яктылык тәэсирендә таркала торган (биоразлагаемый) пластик барыннан да элек сатып алучыларны “экологик яктан зыянсыз” тө­релмә-каплар белән кызыктыру өчен генә кулланыла. Мондый пластик газлар – метан һәм углерод диоксиды, шулай ук авыр металлар: кадмий, бериллий һ.б. барлыкка килү нәтиҗәсендә таркала. Әмма бу процессны, экологик яктан зыянсыз, дип һич тә әйтеп булмый. Мондый пластик тизрәк таркала – бары шул гына.  ­

Сүз уңаеннан

Диңгез-океаннардагы җан ияләре тормышын өй­рәнүче Бөекбритания университеты галиме Ричард Томпсон кешеләрнең эчәк­ләрендә пластик кисәк­чек­ләре табылуга гаҗәпләнми. Тикшеренүче фикеренчә, ри­зык­ларның полиэтилен тө­релмә-каплары һәм пластик шешәләр генә түгел, бәлки әле кием-салым, келәмнәр дә организмны чүп­ләүче пластик чыганаклар булып торырга мөмкин.

Юганда, полиэстер һәм акрил кебек синтетик тукымалар җепселләре, ташландык сулар белән елгага эләгеп, соңыннан янә су белән тәэ­мин итү системасына кире кайта. Нәти­җәдә бөтен планетага пластик кисәк­чекләре таралып, ризыгыбызга да эләгә.

Тамгасын  укыйбыз

Пластик әйберләрнең һәркайсы тие­шен­чә тамгалана (маркировка). Мондый тамга нәрсәне аңлата соң?

* РЕТЕ яки РЕТ
Пластикның иң киң таралган төре – полиэтилентерефталат бу. Эчемлекләр, соус, үсемлек майлары, косметика өчен кулланыла. Зыянсыз дип санала, әмма мондый савыт-каптан бер генә тапкыр куллану рөхсәт ителә. Сүз уңаеннан, Европа һәм АКШта пластикның әлеге төреннән уенчыклар ясау­ның тыелуын әйтеп үтәргә кирәк.
* HDPE яки PE HD
Калын полиэтилен. Асылда аннан теләсә нәрсә ясыйлар. Кабат кулланырга мөм­кин. Зыянсыз дип санала.
* PVS яки V
Поливинилхлорид. Пластик тәрәзәләр, мебель, торба, савытлар һ.б. ясыйлар. Ризык өчен төрелмә-кап ясарга ярамый. Янганда, бик хәтәр агу – диоксин бүлеп чыгара.
* LDPE яки PE BD
Юка полиэтилен. Пакетлар, чүп капчыклары, линолеум ясыйлар. Зыянсыз дип санала.
* PP
Полипропилен. Шприцлар, савыт-саба, уенчыклар ясыйлар. Кеше өчен иң зыянсыз төр­лә­рен­нән берсе санала.
* PS
Полистирол. Бер тапкыр кулланыла торган савыт-саба, башка төр савытлар ясыйлар. Кабат кулланырга ярамый! Стирол дигән көчле агу бүлеп чыгара.
* O яки OTHER

Югарыда телгә алып үтелгән төрләрнең берсенә дә карамаган пластмасса. Балалар шешәләрен, уенчык­лар ясауда кулланыла. Нык җылытканда, зарарлы А бисфенолы бүлеп чыгарырга мөмкин.

(“Ватаным Татарстан”,   /№ 23, 16.02.2019/)

Бу язманы шәхси сәхифәгезгә дә урнаштырыгыз:

Фикерләр: 0